Yangi Oʻzbekiston: konstitutsiyaviy islohotlardan – konstitutsiyaviy barqarorlik sari
“Yangi tahrirdagi Oʻzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi davlatchilik, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va sud-huquq sohalarini bundan keyin ham
barqaror rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratdi”.
Shavkat MIRZIYOYEV,
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti
2025-yil – yubileylar yili
Yildan yilning farqi bor, deydilar. Shu nuqtayi nazardan, 2025-yil yodda qoladigan muhim voqealar va yubiley sanalariga boy boʻldi. Ayniqsa, joriy yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining 80-yilligi hamda YEXHK Xelsinki hujjatining 50-yilligi keng nishonlanayotgani alohida eʼtiborga molikdir. BMT Bosh Assambleyasining 80-yubiley sessiyasida xalqaro hamjamiyat mazkur xalqaro tashkilot faoliyatini isloh qilish zarurligini yana bir bor tasdiqladi. Bu islohotlar samaradorlikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash, vazifalarni bajarish tartibini qayta koʻrib chiqish hamda ehtimoliy tarkibiy oʻzgarishlar va dasturlarni qayta tuzish masalalarini oʻz ichiga oladi.
Ayni chogʻda, 2025-yilda jahon hamjamiyati inson huquqlari boʻyicha birinchi majburiy yuridik shartnoma – Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konvensiya qabul qilinganining 60-yilligini, shuningdek, zamonaviy ijtimoiy va siyosiy hayotning gender mezoniga asos solgan Xotin-qizlar toʻgʻrisidagi Pekin deklaratsiyasi va Harakat dasturining 30-yilligini nishonlamoqda.
Inson huquqlari – hozirgi zamon sivilizatsiyasi taraqqiyotining oʻziga xos koʻrsatkichidir. Afsuski, dunyoda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlar, iqlim oʻzgarishlari, narx-navo kelishmovchiliklari, oziq-ovqat xavfsizligi, raqamlashtirish borasidagi tengsizliklar, oʻzaro ishonchning yoʻqolishi kabi muammolar inson huquqlari masalalariga va 2030-yilgacha boʻlgan davrda Barqaror rivojlanish sohasidagi kun tartibini amalga oshirish jarayonlariga salbiy taʼsir koʻrsatmoqda.
Hozirgi davrda Yangi Oʻzbekiston ortga qaytmas demokratik islohotlar yoʻlidan dadil bormoqda, pragmatik tashqi siyosat yuritmoqda, jahon hamjamiyati bilan ochiq va faol muloqot olib bormoqda. Mamlakatimizda inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish boʻyicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda.
XXI asrning konstitutsiyaviy manzarasi
Biz tez oʻzgaruvchan sharoitlarda shakllanadigan va sezilarli xilma-xillikka ega boʻlgan konstitutsiyalar dunyosida yashayapmiz. Bugungi kunda konstitutsiyalar milliy oʻzlikni shakllantirishga, ijtimoiy kelishmovchiliklarni yumshatishga, inson hayotini mashinalar va sunʼiy intellekt bilan oʻzaro munosabatlarga moslashtirishga, shuningdek, tabiiy va texnogen inqirozlarni bartaraf etishga koʻmaklashmoqda.
XXI asrning birinchi choragi butun dunyoda shiddatli konstitutsiyaviy islohotlar va konstitutsiyalarni yangilash davri boʻldi. Statistik maʼlumotlarni keltiramiz: XXI asrda dunyo mamlakatlarida 60 ga yaqin yangi Konstitutsiya qabul qilingan; parlamentlar Konstitutsiyalarga tuzatishlarni 750 martadan ortiq koʻrib chiqqan. Dunyoda oʻzgarishlarga uchramagan konstitutsiyalar deyarli qolmadi. Qisqa aytganda, zamonaviy konstitutsiyalar globallashuv va milliy taraqqiyot talablariga mos hamda muvofiq boʻlishga intilmoqda.
Binobarin, tuzatishlar kiritish imkoniyati barcha yozma konstitutsiyalarning muhim xususiyatidir. Konstitutsiyaviy islohotlarning oʻziga xos jihatlaridan biri – asosiy qadriyatlarni, eng avvalo, davlat suvereniteti va mamlakat hududiy yaxlitligi, oila va bolalik kabi qadriyatlarni mustahkamlash orqali milliy konstitutsiyaviy oʻzlikni (oʻziga xoslikni, qiyofani) yanada kuchaytirish hisoblanadi.
Dunyodagi jadal konstitutsiyaviy oʻzgarishlar muqarrar ravishda konstitutsiyaviy islohotlarning asoslariga murojaat qilishni taqozo etadi. Bu, oʻz navbatida, konstitutsionalizmni nazariy jihatdan tushunishni yoki boshqacha aytganda, zamonaviy konstitutsiyaviy huquqni idrok etishni talab qiladi.
Konstitutsiyani tushunish haqiqiy amaliyotni ham, shuningdek, konstitutsiyaviy normalarni qoʻllashni ham birdek nazarda tutadi. Boshqacha aytganda, ayni jarayon “Amaldagi Konstitutsiya” tushunchasini anglatadi. Bundan koʻzlangan asosiy maqsad – konstitutsiyaviy davlat qurishdir.
Konstitutsiyaviy tartibga solishning muayyan sohalari bilan bogʻliq global dunyo chaqiriqlariga javob berar ekanmiz, muqarrar ravishda huquqni, ayniqsa, konstitutsiyaviy huquqni tushunishga taalluqli boʻlgan yalpi masalaga duch kelamiz.
Har bir mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalari va ijtimoiy-siyosiy hayotida sodir boʻlayotgan oʻzgarishlarning mohiyati, qay tarzda boʻlmasin, konstitutsiyaviy qonunchilikning rivojlanishida oʻz aksini topadi.
Konstitutsiyaning rivojlanishi, umuman olganda, doimo jamiyat va davlat taraqqiyotining asosiy bosqichlariga mos keladi.
Konstitutsiya davlat va jamiyat rivojlanishining deyarli barcha jihatlarini qamrab olib, eng umumlashgan normativ tartibga solishni belgilaydi. Konstitutsiya boshqa qonunlarga, shu jumladan kodekslarga qaraganda koʻproq butun jamiyatga, ijtimoiy qatlamlarga, inson va fuqaroga qaratilgan boʻladi.
XXI asr konstitutsiyaviy taraqqiyotining tendensiyalari
Jahondagi konstitutsiyaviy oʻzgarishlarni oʻrganish shuni koʻrsatadiki, davlatning Asosiy qonunini zamon talablariga moslashtirish va yuzaga kelayotgan muammolarga javob bera olish qobiliyati uning oʻziga xos xususiyati hisoblanadi.
Dunyoda zamonaviy konstitutsiyaviy rivojlanishning ustuvor tendensiyalari quyidagilardan iborat:
• konstitutsiyaviy islohotlarning keng qamrovligi. Bu islohotlar siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va gumanitar sohalarni, shuningdek, konstitutsiyaviy oʻzgarishlar va modernizatsiya jarayonlarining oʻzaro bogʻliqligi hamda aloqadorligini qamrab oladi;
• konstitutsiyaviy tartibga solish koʻlamining kengayishi, yaʼni davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish va boshqaruv shaklini oʻzgartirish;
• konstitutsiyaviy makonni rivojlantirish, huquqiy suverenitetni mustahkamlash va davlatning konstitutsiyaviy oʻziga xosligini (qiyofasini) belgilash;
• inson konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari roʻyxatini kengaytirish hamda inson huquq va erkinliklarining sud orqali himoya qilinishi tartibini kuchaytirish,
• konstitutsiyaviy sudlov vakolatlarini kengaytirish, fuqarolarga Konstitutsiyaviy sudga bevosita murojaat qilish huquqini berish;
• konstitutsiyaviy huquq ijodkorligining globallashuvi, xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan prinsiplari va normalarini dunyo davlatlarining milliy konstitutsiyalarida mustahkamlash;
• davlat va jamiyatning konstitutsiyaviy rivojlanishini ekologiyalashtirish, sifatli tibbiy yordamdan foydalanish imkoniyati prinsipini amalga oshirish;
• raqamli huquqlarni mustahkamlash va rivojlantirish, axborot jamiyatini institutsionallashtirish, kiberxavfsizlikni huquqiy tartibga solish;
• konstitutsiyaviy rivojlanishni baynalmilallashtirish, xalqaro huquq normalari taʼsirini kuchaytirish.
Zamonaviy dunyoda Konstitutsiya davlatning siyosiy va ijtimoiy barqarorligini taʼminlash, fuqarolik jamiyatini barqaror rivojlantirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Hozirgi zamon konstitutsiyalari faqatgina hokimiyat institutlari oʻrtasidagi munosabatlarni yaratish va tartibga solish, protsedura jarayonlarini belgilash bilan cheklanib qolmaydi. Ular insonparvarlashtirish jarayonini boshdan kechirgan, alohida shaxslar va guruhlarning markaziy rolini belgilab, huquqlar va asosiy erkinliklar toʻgʻrisidagi qonunlar majmuini konstitutsiyaning asosiy unsurlaridan biri sifatida oʻz ichiga olgan. Konstitutsiyaviy islohotlarning muvaffaqiyati koʻp jihatdan jamiyatning turli qatlamlaridan boʻladigan qoʻllab-quvvatlashlarga bogʻliq.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti shuni taʼkidlaydiki, "konstitutsiyani ishlab chiqish suveren milliy jarayon hisoblanadi va muvaffaqiyatga erishish uchun bu jarayon mamlakatlarning oʻzlari tomonidan boshqarilishi va amalga oshirilishi lozim. Yagona qolipga solingan konstitutsiyaviy model yoki hammaga birdek mos keladigan konstitutsiyaviy islohot amaliyoti mavjud emas, shuningdek, bu boradagi milliy mualliflik davlat tuzilmalari, siyosiy partiyalar, fuqarolik jamiyati va keng jamoatchilik ishtirokini oʻz ichiga olishi shart".
Yangi Oʻzbekiston Konstitutsiyasining xususiyatlari
Aynan Oʻzbekistonda oʻtkazilgan soʻnggi konstitutsiyaviy oʻzgarishlar mazmun-mohiyatini muxtasar tahlil etadigan boʻlsak, mazkur jarayonda xalqning keng ishtiroki – konstitutsiyaviy islohotlarning birinchi oʻziga xos xususiyati hisoblanadi. Keng jamoatchilik ishtiroki va mazmunli munozaralar taʼminlangan ochiq va erkin jamoatchilik muhokamasidan keyingina Konstitutsiyaga tegishli oʻzgartirishlar ishlab chiqildi.
Ikkinchi xususiyati – inson huquqlarini himoya qiluvchi organlarning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi belgilangani. Parij prinsiplari, Vena deklaratsiyasi va Harakatlar dasturi tavsiyalariga muvofiq Oʻzbekistonda inson huquqlari boʻyicha milliy institutlar tashkil etilgan. Inson huquqlari boʻyicha milliy institutlar yaratildi. Konstitutsiyaviy islohotlar natijasida Oʻzbekiston dunyoda inson huquqlari boʻyicha milliy institutlarning konstitutsiyaviy maqomini mustahkamlagan toʻrtinchi (Meksika, Marokash va Misrdan keyin) davlatga aylandi.
Uchinchi xususiyati – inson huquqlari va erkinliklarini samarali himoya qilish kafolatlari kuchaytirilgani. Maʼlumki, Inson huquqlari boʻyicha Vena deklaratsiyasi va Harakatlar dasturida har bir davlatga inson huquqlari boʻyicha milliy harakatlar rejalarini qabul qilish tavsiya etilgan. Bugungi kunda dunyoning 80 ta mamlakatida inson huquqlari sohasida 150 dan ortiq milliy reja (strategiya) qabul qilingan.
Oʻzbekistonda 2020-yildan boshlab Inson huquqlari boʻyicha Milliy strategiya amalga oshirilmoqda. Ushbu Strategiyada konstitutsiyaviy shikoyat institutini joriy etish, Konstitutsiyaviy sudda masalalarni koʻtarish huquqiga ega boʻlgan subyektlar doirasini kengaytirish vazifalari ham qamrab olingan.
Hozirda 2030-yilgacha moʻljallangan yangi Strategiya ishlab chiqilmoqda. Unda yangi tahrirdagi Konstitutsiya normalarini hisobga olgan holda asosiy huquqlarni himoya qilish ustuvor yoʻnalish boʻladi.
Toʻrtinchi xususiyati – fuqarolarning konstitutsiyaviy madaniyatini shakllantirishga alohida ahamiyat qaratilgan. Bu oʻrinda BMTning Inson huquqlari sohasidagi taʼlim boʻyicha Jahon dasturi doirasida taʼlim muassasalarida inson huquqlarini oʻqitish boʻyicha chora-tadbirlar amalga oshirilayotganini alohida qayd etish lozim.
Yangi Oʻzbekiston Konstitutsiyaviy sudi – 30 yoshda
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “Yangi tahrirdagi Konstitutsiya bizga inson huquqlari, demokratiya, erkinlik, barqarorlik, tenglik va taraqqiyot tamoyillariga asoslangan huquqiy va adolatli davlat qurish yoʻllarini keng ochib berdi”, deb taʼkidlagani zamirida gʻoyat ulugʻvor haqiqatlar mujassam. Chunki Konstitutsiyamizda davlat va jamiyat taraqqiyotining huquqiy mafkurasi, xalqimiz Yangi Oʻzbekistonni bunyod etish yoʻlida tayanadigan konstitutsiyaviy qadriyatlar va tamoyillar qatʼiy belgilab berilgani bu fikrning yaqqol isbotidir.
Eski tahrirdagi matnda Konstitutsiya normalarini toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻllashga doir ushbu mexanizmlar mavjud emasdi. Asosiy qonunimizning “Konstitutsiya va qonunning ustunligi” bobidagi 15-16-moddalar yangi va eski matnidagi normalarni oʻzaro qiyoslansa, bu fikrlarimiz qanchalik haqqoniy ekanligi oʻz tasdigʻini topadi. Yangilangan Konstitutsiyaning 15-moddasiga muvofiq:
“Oʻzbekiston Respublikasida Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi soʻzsiz tan olinadi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatning butun hududida oliy yuridik kuchga ega, toʻgʻridan-toʻgʻri amal qiladi va yagona huquqiy makonning asosini tashkil etadi”.
Madridda 2025-yil oktyabrida boʻlib oʻtgan Konstitutsiyaviy sudlar jahon konferensiyasining oltinchi kongressida ishtirokchilar sud qarorlari vijdonan bajariladigan va sud tanqidining konstruktivligini taʼminlashga imkon beradigan konstitutsionalizm madaniyatini shakllantirishga chaqirgani bejiz emas. Aynan shaffoflik, hisobdorlik va institutlar hamda fuqarolik jamiyati bilan muloqot sud hokimiyatining mustaqilligini zaiflashtirmaydi, balki mustahkamlaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi 2025-yilda oʻzining oʻttiz yilligini nishonlamoqda. Taʼkidlash joizki, 1990-yildayoq, bundan 35-yil oldin Oʻzbekiston Respublikasida konstitutsiyaviy nazorat toʻgʻrisidagi birinchi qonun qabul qilingan va Konstitutsiyaviy nazorat qoʻmitasi tashkil etilgan edi.
Oʻz faoliyati davomida Konstitutsiyaviy sud konstitutsiyaviy odil sudlov amaliyotini shakllantirdi. Shu bilan birga, ushbu amaliyot uzluksiz rivojlanib bormoqda. Bu esa huquq tizimi bir joyda toʻxtab qolmay, boshqa ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va institutlar bilan birgalikda izchil taraqqiy etayotganidan dalolat beradi.
Konstitutsiyaviy sudning oʻttiz yilligi munosabati bilan “Konstitutsiyaviy sud toʻgʻrisida”gi Konstitutsiyaviy qonunga kiritilgan oʻzgartirishlarni ham taʼkidlash lozim, zero ayni yangilanishlarning poydevori 2023-yilgi konstitutsiyaviy islohotlar asnosida qoʻyilgan edi. Eng muhimi, Konstitutsiyaviy sud maqomi va tartib-taomillari masalalariga taalluqli oʻzgartirishlar koʻp yillik milliy amaliyot va ijobiy xalqaro tajribani inobatga olgan holda ishlab chiqilgan.
Shunday qilib, Konstitutsiyaviy qonunga kiritilgan oʻzgartirishlar natijasida tugatish prinsipi shikoyatni ish yuritishga qabul qilishga yondashuvning asosi etib belgilandi. Unga koʻra, shikoyatni ish yuritishga qabul qilish uchun arizachi sud himoyasining barcha ichki davlat vositalarini tugatishi lozim boʻladi.
Bir qarashda mavhum va konstitutsiyaviy odil sudlovga erishishni cheklashi mumkin boʻlib koʻrinadigan bunday qaror, aslida:
birinchidan, konstitutsiyaviy nazorat organi faoliyatining sifatini oshirishga;
ikkinchidan, butun sud tizimining uygʻun ishlashini taʼminlashga;
uchinchidan, sudlar funksiyalarining takrorlanish holatlarini cheklashga qaratilgan.
Shuni ham alohida taʼkidlash joizki, 2024-yilda Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Milliy markazi tomonidan Konstitutsiyaviy sudga “Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi toʻgʻrisida”gi Konstitutsiyaviy qonunning 86-moddasiga sharh berish masalasi kiritildi. Konstitutsiyaviy sudning tushuntirishicha, ishni sudda koʻrish tugagan kun deganda, ishni koʻrib chiqish yakunlari boʻyicha qabul qilingan soʻnggi sud hujjati sanasini tushunish lozim.
Konstitutsiyaviy sud huquqiy maqomining yana bir muhim jihati – uning vakolatlari doirasi kengaytirilganidir. Birinchi navbatda, sud Oʻzbekiston Respublikasida referendumga qoʻyilayotgan masalalarning Konstitutsiyaga muvofiqligi toʻgʻrisida xulosa berish huquqiga ega boʻldi. Bu huquq 2023-yilgi konstitutsiyaviy islohotlar jarayonida muvaffaqiyatli qoʻllanildi.
Konstitutsiyaviy sudning oʻttiz yillik faoliyati tajribasidan kelib chiqib, Konstitutsiyada belgilangan huquqiy normalar nafaqat chuqur yuridik mazmunga egaligi, balki doimiy rivojlanishda ham ekanligini eʼtirof etish ham qarz, ham farzdir.
Konstitutsiyaviy sud Konstitutsiyani qoʻllash va talqin qilish jarayonida uning nafaqat “harfi”, yaʼni shakli va matni, balki “ruhi”, demakki tub mazmun-mohiyati ham taraqqiyotning har bir yangi bosqichiga nechogʻlik mutanosibligini aniqlab, uning muayyan qoidalarini jamiyatdagi oʻzgarayotgan munosabatlarga moslashtirib boradi.
Shu maʼnoda, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi faoliyatidagi oʻttiz yillik bosqich – Yangi Oʻzbekistonning konstitutsiyaviy odil sudlovi rivojlanishiga oraliq yakun yasash uchun muhim nuqtadir. Bugungi kunda ham Konstitutsiyada belgilangan fundamental huquqiy tamoyillarga sodiqligini baralla namoyon etar ekan, Konstitutsiyaviy sud mamlakat taraqqiyotining huquqiy poydevorini yaratish va mustahkamlash ishiga munosib hissasini qoʻshmoqda.
Xulosa qilib aytganda, Konstitutsiya – doimo harakatdagi muhim siyosiy-huquqiy hujjat. Yaʼni, u hayot joʻshqinligi va oʻzgarishlarini oʻzida yaqqol aks etiradi. Hozirgi kunda konstitutsiyaviy vatanparvarlikni shakllantirish – ustuvor vazifa.
Konstitutsiyaviy vatanparvarlik tushunchasining tub mazmun-mohiyati shuki, bunda fuqarolar oʻz Vatani va xalqini, uning tarixi, madaniyati, azaliy qadriyatlari va huquqiy anʼanalarini faqat sevish hamda hurmat qilish bilangina cheklanib qolmaydi. Balki ular zimmasidagi konstitutsiyaviy majburiyatlarni halollik va ulkan masʼuliyat bilan ado etish orqali Konstitutsiyada qayd etilgan suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlatni barpo etish ishiga oʻzining munosib hissasini qoʻshishga intiladi.
Akmal Saidov,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasining deputati,
akademik
