Orolboʻyi hududini global iqlim texnologiyalari maydoniga aylantirish: yashil energiya, suv tejamkor texnologiyalar va xalqaro sheriklik imkoniyatlari
Kirish: Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasi 80- sessiyasidagi ishtirokining ahamiyati.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining joriy yil sentyabr oyida BMT Bosh Assambleyasi 80-sessiyasida ishtiroki nafaqat mamlakatimiz, balki butun mintaqamiz uchun yuksak siyosiy va tarixiy ahamiyatga ega boʻldi. Dunyo davlatlari rahbarlari ishtirok etadigan ushbu nufuzli minbarda mamlakatimiz tomonidan barqaror rivojlanish, iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish, oziq-ovqat xavfsizligi va suv resurslaridan samarali foydalanish kabi dolzarb masalalar koʻtarildi.
Prezidentimiz BMT kabi global tashkilot doirasida soʻzga chiqishi orqali Oʻzbekistonning xalqaro maydondagi nufuzi va tashabbuskor davlat sifatidagi obroʻsini yanada mustahkamladi. Xususan, Orolboʻyida amalga oshirilayotgan ekologik va innovatsion tashabbuslarni jahon hamjamiyatiga tanitish orqali mamlakatimiz ekologik muammolarni yechishda global hamkorlikka ochiq ekanini namoyish etdi.
Bu ishtirokning yana bir muhim jihati — Oʻzbekistonning xalqaro ekologik tashabbuslari global siyosiy kun tartibiga kiritilishi va Orolboʻyini iqlim texnologiyalari uchun ochiq maydon sifatida namoyon etish imkoniyatidir.
Tashrif doirasida Orolboʻyiga doir tashabbuslarning jahon hamjamiyati eʼtiborida boʻlishi.
Prezidentimiz BMT Bosh Assambleyasi 80-sessiyasi doirasida soʻzga chiqar ekan, Orolboʻyida yuz bergan ekologik fojia va uning oqibatlarini bartaraf etish yoʻlida amalga oshirilayotgan tashabbuslarga alohida toʻxtalib oʻtdi. Bu masala jahon hamjamiyatining diqqat markaziga chiqib, Orol dengizi muammosi nafaqat mintaqaviy, balki global ekologik muammo sifatida yana bir bor eʼtirof etildi.
Oʻzbekistonning Orolboʻyini barqaror rivojlanish va innovatsiya maydoniga aylantirish tashabbusi xalqaro hamkorlar tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Xususan, yashil energiya, suv tejamkor texnologiyalar, ekoturizm va biologik xilma- xillikni tiklash kabi yoʻnalishlarda qoʻshma loyihalarni amalga oshirish boʻyicha keng imkoniyatlar mavjudligi taʼkidlandi.
Shu tariqa, tashrif doirasida Orolboʻyi masalasining BMT kabi nufuzli minbarda koʻtarilishi global hamkorlikni kuchaytirish, xalqaro donorlar va tashkilotlarning eʼtiborini yanada jalb qilish uchun muhim siyosiy va amaliy poydevor boʻlib xizmat qildi.
Orolboʻyini global iqlim texnologiyalari maydoniga aylantirish.
Orol dengizi qurishi natijasida yuzaga kelgan muammolar butun dunyo uchun katta saboq boʻlib xizmat qilmoqda. Shu bois, Oʻzbekiston ushbu hududda yashil energiya, suv tejamkor texnologiyalar, biologik xilma-xillikni tiklash va iqlim oʻzgarishiga moslashuv sohasidagi ilgʻor tajribalarni tatbiq etish orqali Orolboʻyini “global laboratoriya”ga aylantirishni maqsad qilgan.
Bunday yondashuv nafaqat mintaqaviy muammolarni xal etish, balki xalqaro hamjamiyat uchun samarali model ishlab chiqish imkonini beradi. Orolboʻyida amalga oshirilayotgan loyihalar keyinchalik iqlim oʻzgarishi oqibatlariga duch kelayotgan boshqa mintaqalarda ham tatbiq qilinishi mumkin.
Prezidentimiz 2021-yil 18-may kuni BMT Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida Orolboʻyini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar hududi deb eʼlon qilish tashabbusini ilgari surgan edi. Bu taklif BMT va xalqaro jamoatchilik tomonidan qizgʻin qoʻllab-quvvatlandi va Assambleya yalpi majlisida barcha davlatlar tomonidan bir ovozdan maʼqullandi. Ushbu qaror Oʻzbekistonning Orol muammosini hal etish va xavf-xatarlarni bartaraf etishda izchil va toʻgʻri yoʻldan borayotganini namoyon etadi.
Orol fojiasi va uning insoniyat uchun saboqlari.
Orol dengizi fojiasi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik halokatlardan biri sifatida butun dunyoga maʼlum. Bir paytlar maydoni boʻyicha dunyoda toʻrtinchi katta koʻl hisoblangan Orol dengizi yarim asr davomida deyarli toʻliq qurib ketdi. Bu holat mintaqa iqlimi, biologik xilma-xillik, aholi salomatligi va iqtisodiyotiga ulkan zarba berdi.
Orolning qurishi inson tomonidan tabiatga uygʻunlashmagan tarzda aralashuvning yorqin namunasidir. Sugʻorishda suvdan ortiqcha va samarasiz foydalanish, irrigatsiya tizimlarining nosamaradorligi va rejalashtirishdagi xatolar katta ekologik ofatga olib keldi.
Bu fojia insoniyatga tabiiy resurslardan samarali va oqilona foydalanish zarurligini, suv taʼminoti va qishloq xoʻjaligini faqat barqaror texnologiyalar asosida rivojlantirish muhimligini anglatdi. Shu bilan birga, ekologik xavfsizlikni taʼminlash butun dunyo hamjihatligi va yaqin hamkorligini talab etishi aniq namoyon boʻldi.
Mintaqada barqaror rivojlanish zaruriyati.
Orolboʻyi hududi bugungi kunda Oʻzbekiston va butun Markaziy Osiyo uchun ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlik nuqtayi nazaridan eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Tabiiy resurslarning cheklanganligi, suv taʼminotidagi muammolar, choʻllanish jarayonlari va aholi turmush darajasining pasayishi bu hududda barqaror rivojlanish strategiyasini amalga oshirishni dolzarb qilib qoʻymoqda.
Barqaror rivojlanish zaruriyati bir qator omillar bilan asoslanadi. Avvalo, ekologik xavfsizlik masalasi dolzarbdir: chang boʻronlari, tuproqning degradatsiyasi va biologik xilma-xillikning yoʻqolishi aholi salomatligi va turmush tarziga bevosita tahdid solmoqda. Shuningdek, iqtisodiy extiyojlar ham muhim oʻrin tutadi, zero aholining asosiy daromad manbai boʻlgan qishloq xoʻjaligini suv tejamkor va innovatsion texnologiyalar asosida modernizatsiya qilish talab etiladi.
Ijtimoiy barqarorlikni taʼminlash uchun esa yangi ish oʻrinlari yaratish, aholi daromadlarini oshirish va ekologik migratsiya xavfini kamaytirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar zarur. Bundan tashqari, Orolboʻyidagi muammolar mintaqaviy chegaradan chiqib, global ahamiyat kasb etgani sababli ularni hal etishda xalqaro hamkorlik va sheriklikka tayanish shart.
Orolboʻyi xalqaro innovatsiya markazi va hamkorlik maydoni sifatidagi imkoniyatlari.
Koʻpchilikka maʼlumki, Oʻzbekistonda Orol dengizi qurishining atrof-muhit va aholi salomatligiga salbiy taʼsiriga qarshi kurashish borasida milliy miqyosda ulkan ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillaridan oq Orolboʻyi aholisi Oʻzbekiston rahbariyatining katta yordamini his qilib kelmokda. Oʻzbekiston hukumati Orolboʻyi axolisining ijtimoiy ahvoliga doimiy eʼtibor qaratib kelmoqda.
Shunday ijobiy ishlarning biri sifatida, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbus va takliflardan kelib chiqib, Orolboʻyi xalqaro innovatsiya markazinining tashkil etilganligini atab oʻtishimiz mumkin. Mazkur tashabbus Orolboʻyida ekologik inqiroz oqibatlarini yumshatish masalasiga hukumatimiz tomonidan yuksak darajada eʼtibor qaratilayotganini anglatadi.
Bugungi kunda Orolboʻyi xalqaro innovatsiya markazi - ekologik inqirozdan jabr koʻrgan mintaqada ilmiy, innovatsion va amaliy loyixalar orqali barqaror taraqqiyotni taʼminlashda muhim tashkilot sifatida faoliyat yuritmoqda, jumladan, ekologiya, suv resurslari, qishloq xoʻjaligi texnologiyalari, energetika, iqlimga moslashish, xalqaro hamkorlik kabi yoʻnalishlarda keng qamrovli ishlarni amalga oshirmoqda.
Markaz faoliyatini takomillashtirish va Orolboʻyida ekologik, innovatsion texnologiyalarni yanada rivojlantirish maqsadida Oʻzbekiston Ryespublikasi Prezidentining 2023 yil 31 maydagi
PQ-171-son qaroriga muvofiq Orolboʻyi xalqaro innovatsiya markazi Oʻzbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi vazirligining tasarrufiga oʻtkazildi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 29-iyuldagi
PQ-5202-son Qaroriga muvofiq, markaz qoshida qiymati 12,4 mlrd. soʻmlik zamonaviy laboratoriya, biznes-akselerator oʻquv markazi va texnopark imorati 2024-yilda qurib bitkazildi hamda foydalanishga topshirildi. Laboratoriya oʻsimliklar urugʻlari genbanki bilan jihozlangan boʻlib, u mintaqadagi bioxilma-xillikni saqlash, mahalliy va introduksiya qilingan turlarni muhofaza qilish hamda qishloq xoʻjaligida yuqori samaradorlikka erishishda muhim ilmiy-innovatsion platforma sifatida xizmat qiladi.
Bugungi kunda mazkur obyektda faoliyatni yoʻlga qoʻyish, genbankni urugʻlar kolleksiyasi bilan boyitish, ilmiy izlanishlarni tashkil etish hamda maxalliy mutaxassislar saloxiyatini oshirish ishlari amalga oshirilmoqda. Ushbu tashabbus nafaqat mamlakatimizda, balki butun Markaziy Osiyo miqyosida qishloq xoʻjaligida barqaror rivojlanish, iqlim oʻzgarishi sharoitida oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash va xalqaro ilmiy hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Oʻtgan davr mobaynida Markaz ilmiy tadqiqotlar olib borish va loyhalarni amalga oshirish jarayonida qator xalqaro va mahalliy tashkilotlar, shuningdek ilmiy-tadqiqot institutlari bilan samarali hamkorlik aloqalarini yoʻlga qoʻydi. Jumladan, 70 dan ortiq xorijiy va mahalliy tashkilotlar bilan hamkorlik toʻgʻrisida kelishuv va myemorandumlar imzolanib, umumiy qiymati 23,9 mlrd. soʻmlik 20 ta ilmiy-amaliy va innovatsion loyiha amalga oshirilmoqda. Ushbu loyihalar muqobil yashil energiya, akvakultura, intensiv bogʻdorchilik, dorivor oʻsimliklar yetishtirish, resurs tejamkor texnologiyalar va ijtimoiy dasturlarni oʻz ichiga qamrab olgan.
Markazning faoliyati asosan aholi turmush farovonligini oshirish, shoʻrga va qurgʻoqchilikka chidamli oʻsimliklarni yoʻlga qoʻyish, resurs tejamkor texnologiyalarni joriy etish va rivojlantirishga yoʻnaltirilgan. Ayni paytda u ekotizimlarni tiklash, bioxilma-xillikni saqlash va aholi turmush sifatini yaxshilashga qaratilgan ilmiy-amaliy hamda innovatsion tashabbuslarni yetakchi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshirmoqda. Shular jumlasiga BMT Taraqqiyot Dasturi (UNDP), Shoʻrlanish sharoitida biodehqonchilik xalqaro markazi (ICBA, BAA), Sinszyan Ekologiya va geografiya instituti (Xitoy), Germaniya xalqaro xamkorlik jamiyati (GIZ), Global yashil oʻsish instituta (GGGI), Koreya xalqaro hamkorlik agentligi (KOICA), Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi (JICA) va boshqa nufuzli tashkilotlar kiradi.
Nukus tumanidagi “Samanbay” (24,3 ga) va Moʻynoq tumanidagi “Moʻynoq” (106 ga) ilmiy-ishlab chiqarish uchastkalari Markazning asosiy tajriba-sinov bazasi hisoblanadi. Ushbu maydonlarda xorijiy va mahalliy tashkilotlar bilan hamkorlikda eksperimental tadqiqotlar hamda monitoring ishlari amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, Markaz qoshida xalqaro hamkorlar bilan tashkil etilgan qoʻshma laboratoriyalar, shuningdek, oʻzining in-vitro, tuproq, suv va oʻsimliklar biotexnologiyasi laboratoriyalari faoliyat yuritmoqda. Bu infratuzilmalar tajriba maydonlarida amalga oshirilayotgan ilmiy izlanishlarni chuqurlashtirish va ularning samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Amalga oshirilayotgan loyihalarning har biri Orolboʻyi uchun uzoq muddatli yechimlarni yaratashga qaratilgan. Innovatsion yondashuv va xalqaro hamkorlik tufayli Orolboʻyi xalqaro innovatsiya markazi bosqichma-bosqich Markaziy Osiyoda ilmiy tadqiqotlar, texnologik rivojlanish va barqaror rivojlanish uchun asosiy platformaga aylanib bormoqda.
Orolboʻyi xalqaro innovatsiya markazi oʻzining kelgusi rejalarida ekologik barqarorlikni taʼminlash maqsadida innovatsion ekotexnologiyalarni, jumladan choʻllanishga qarshi vositalar va aqlli qishloq xoʻjaligi yechimlarini joriy etishni koʻzda tutgan.
Shu bilan birga, ilmiy-tadqoqot faoliyatini kuchaytirish maqsadida zamonaviy laboratoriyalar, biznes akselerator, oʻquv markazi, texnopark, tajriba uchastkalari va maʼlumotlar taxlili markazlarini tashkil etish rejalashtirilgan.
Markaz xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni yanada kengaytirish orqali yirik qoʻshma loyixalarni amalga oshirmoqchi. Shuninщyek, fermerlar, tadbirkorlar, aholi, yoshlar va ayollar uchun innovatsion gʻoyalarni rivojlantirish, startaplar yaratish va kasbiy koʻnikmalarni oshirishga qaratilgan dasturlar markaz faoliyatining ustuvor yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi.
Xulosa
Orolboʻynni global iqlim texnologiyalari maydoniga aylantirish tashabbusining strategik ahamiyati.
Orolboʻyini global iqlim texnologiyalari maydoniga aylantirish tashabbusi nafaqat mintaqaviy, balki jahon miqyosida ham strategik ahamiyat kasb etadi. Uning asosiy mohiyati — ekologik barqarorlikni taʼminlash, suv resurslarini tejash, choʻllanish jarayonlarini kamaytirish va biologik xilma-xillikni tiklashdir.
Shu bilan birga, quyosh va shamol energetikasi, zamonaviy irrigatsiya va innovatsion texnologiyalarni joriy etish orqali mintaqada yashil iktisodiyotni rivojlantirishga keng yoʻl ochiladi. Bu tashabbus BMT va Global iqlim jamgʻarmasi kabi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytiradi, maxalliy axoli uchun yangi ish oʻrinlari yaratib, farovonlikni oshiradi.
Eng muximi, Orolboʻyi tajribasi kelajakda dunyo miqyosida iqlim oʻzgarishi va suv resurslari bilan bogʻliq muammolarni hal qilishda samarali model sifatida xizmat qiladi.
Oʻzbekistan Respublikasi Ekologiya,
atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi
vazirligi huzuridagi Orolboʻyi xalqaro innovatsiya markazi direktori
B.S.Xabibullayev
