Oʻzbekistonda mahalla instituti - inson qadrini yuksaltirishning muhim platformasidir
Mahalla – xalq bilan mamlakat oʻrtasidagi ishonch koʻprigi sifatida xizmat qiladigan, insonni jamiyatning bir qismi boʻlishga oʻrgatadigan, uni bagʻrikenglik va xalqparvarlik ruhida tarbiyalaydigan makondir. Mamlakatimizda 9 435 ta mahallalar boʻlib, ularning oʻziga xos nomlari bizga tarixdan soʻzlaydi. Chunki ularda xalqimizning uzoq va shonli tarixi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti, madaniy merosi aks etadi.
Bugun mahalla ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalarida faol ishtirok etyapti. Tadbirkorlikni rivojlantirish, bandlikni taʼminlash, kambagʻallikni qisqartirish, ijtimoiy yordam koʻrsatish, barcha-barcha masalalarda mahallaning ishtiroki katta ahamiyatga ega boʻlib boryapti. Mahalla institutini isloh qilishning bosh maqsadi aholiga munosib turmush sharoitini yaratish va aholiga xizmat koʻrsatishni sifat darajasini oshirishdir.
Mahalla va undagi boshqaruv – fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari siymosida bugun faqat bir jamoa yoki yashash maskanigina emas, balki aholining ijtimoiy-siyosiy, maʼnaviy-madaniy faolligini oshirish, oʻzbek xalqining tarixan qaror topgan qadriyatlariga boʻlgan hurmat, oʻzaro munosabatlarda odob, axloq, jamiyat oldidagi majburiyatlarni soʻzsiz bajarish va masʼullikning oʻziga xos boʻlgan tamoyillari asosida boshqariladigan tashkilotdir.
Hozirgi kunda mamlakatimizning obroʻyi, nufuzi va davlat yaxlitligi, xalqning birdamligini taʼminlash bir qator davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari vakolatlarini mahalla institutiga olib berish, aholini davlat boshqaruviga yaqinlashtirish orqali, ularning davlatga ishonchi va umidini oshirish bilan inson qadrini ulugʻlash imkonini beradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentimizning 2023-yil 11-sentyabrdagi farmoni bilan tasdiqlangan “Oʻzbekiston – 2030” strategiyasida muhim ustuvor yoʻnalishlar qatorida xalq xizmatidagi davlat tashkil etish va jamoatchilik boshqaruvini takomillashtirish boʻyicha keng koʻlamli saʼy-harakatlar belgilangani eʼtiborga molik. Uning 74-maqsadi aholi farovonligini taʼminlash va hududlarda kundalik masalalarni hal etishda mahallani jamoatchilik hamda davlat organlari oʻrtasidagi “tayanch koʻprik”ka aylantirilishi koʻrsatib oʻtildi.
Oʻz navbatida, moliya, soliq, bandlik kabi idoralarning kamida
30 foiz vakolatlarini mahalla darajasiga tushirish, mahallalarda
100 dan ortiq davlat xizmatlarini “bir qadam”da koʻrsatishni yoʻlga qoʻyish nazarda tutildi.
Yangi shakllantirilgan tizimning ahamiyatli jihati, “mahalla yettiligi” tomonidan mahallaning ichki resurslarini aniqlash hamda ularni ijtimoiy xizmatlar va yordam koʻrsatish uchun safarbar etishda koʻmaklashiladi. Mahallalardagi muammolarning oʻz vaqtida va samarali yechilishida davlat organlari va tashkilotlarining mahallalardagi vakillari saʼy-harakatlari birlashtirildi.
Oʻzbekiston Respublikasida mahalla institutini huquqiy tartibga soluvchi qonunchilik tizimi yaratilgan. Yangi tahrirdagi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 127-moddasida “Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari .... mahalliy ahamiyatga molik masalalarni fuqarolarning manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy oʻziga xos xususiyatlaridan, shuningdek milliy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va anʼanalardan kelib chiqqan holda, qonunga muvofiq mustaqil ravishda hal etishga haqli” deb koʻrsatilgan. 2013-yil 14-aprelda Oʻzbekiston Respublikasining “Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari toʻgʻrisida”gi qonuni mahalla faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonun hisoblanadi.
Oʻzbekiston Respublikasida fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlarini hududiy ommaviy jamoa deb eʼtirof etish mumkin. Oʻzbekiston Respublikasida mahalla instituti ommaviy-siyosiy hokimiyat tarkibiy qismi sifatida eʼtirof etilishi ularni nodavlat notijorat tashkilotlaridan tabiatan mutlaqo farq qilishini koʻrsatadi. Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari maʼmuriy hududiy birliklar negizida hududiylik prinsipiga tayangan holda tashkil etiladi.
Hozirgi kunda mahalla faoliyatini va boshqaruvini isloh qilish borasida bir qancha qonun osti hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 21-dekabrdagi “Mahalla institutining jamiyatdagi rolini tubdan oshirish va uning aholi muammolarini hal etishda birinchi boʻgʻin sifatida ishlashini taʼminlashga qaratilgan chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi farmoni bilan mahalla raisi, hokim yordamchisi, yoshlar yetakchisi, xotin-qizlar faoli, profilaktika inspektori, ijtimoiy xodim va soliq inspektori faoliyat yuritadigan “mahalla yettiligi” tashkil qilindi.
2024-yil 1-yanvardan boshlab barcha tuman va shaharlarda “Mahalla byudjeti” tizimi amaliyotga joriy etildi. Har bir mahallaga jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk soligʻi va yer soligʻi boʻyicha undirilgan mablagʻlarning (noturar joylar boʻyicha undiriladigan mol-mulk soligʻi va yer soligʻi bundan mustasno) 10 foizi; mahalla idoralari orqali koʻrsatilgan davlat xizmatlari uchun undirilgan yigʻimning 10 foizi; mahalladagi hududi 2 000 kvadrat metrgacha boʻlgan davlat koʻchmas mulk obyektlarini hokimi yordamchisi onlayn-buyurtmanomasiga asosan toʻgʻridan-toʻgʻri elektron onlayn-auksion savdolari orqali sotishdan tushadigan mablagʻlar (baholash va sotish xarajatlari chegirilgan holda); mahallaning mol-mulkini belgilangan tartibda ijaraga berishdan olinadigan mablagʻlar yoʻnaltiriladigan boʻldi.
Mahallalarning “oʻsish nuqtalari” va “drayver” loyihalarni aniqlash orqali aholi bandligini taʼminlash va tadbirkorlikka jalb etish, mahalla hududida davlat-xususiy sheriklik asosida tadbirkorlikni rivojlantirish boʻlab, mahallabay ishlash tizimining asosiy maqsadi boʻlgan kambagʻallikni qisqartirish va daromadlarini oshirishga qaratilgan. Shu bois, Prezidentimiz tashabbusi bilan xalqimiz turmushini yaxshilash yoʻlida juda katta vazifalarni amalga oshirishga kirishildi. Jumladan yaqinda qabul qilingan Oʻzbekiston Prezidentining 2024-yil 23-sentyabrdagi “Kambagʻallikni qisqartirish va aholi turmush farovonligini oshirish borasidagi chora-tadbirlarni yangi bosqichga olib chiqish toʻgʻrisida”gi farmoni hamda “Kambagʻallikdan faravonlik sari” dasturini amalga oshirish boʻyicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi Qarori Oʻzbekistonda kambagʻallikni qisqartirishga qaratilgan davlat siyosatini yangi bosqichga olib chiqdi.
Shu bilan birgalikda, Oʻzbekistonda mahallalarni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirishning Sayxunobod, Uychi, Gʻijduvon va Zarbdor tumani tajribalari ham aholini kambagʻallikdan chiqarish boʻyicha Oʻzbekistonning noyob milliy tajribasidir.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan hujjatlarda, avvalo, faqat moddiy qoʻllab-quvvatlash emas balki, komleks iqtisodiy, maʼnaviy, ijtimoiy va tarbiyaviy tadbirlar evaziga maqsadga erishish mumkinligi mustahkamlanmoqda. Ushbu hujjatlarda aholini bozor iqtisodiyoti sharoitida psixologik-motivatsion qullab quvvatlash mexanizmlarning mavjudligi diqqatga sazovordir.
Rejalashtirilayotgan tadbirlarni asosiy jihatlari mamlakatimizda 2024-2025-yillarda aholini kambagʻallikdan chiqarishning yoʻnalishlari va hududlar kesimida maqsadli koʻrsatkichlar asosida tizimli ishlarni amalga oshirish boʻlmoqda. Eng ogʻir ahvoldagi 1000 ta mahalla negizida infratuzilmasini yaxshilash, ushbu mahallalardagi xonadonlarning tomorqa yerlarini sugʻorishni yaxshilash, elektr energiyasini barqarorligini saqlash, ichki yoʻllarini taʼmirlash, internet sifatini yaxshilash ishlari rejalashtirilmoqda. “Yashil mahalla” loyihalarini amalga oshirish ishlari boshlab yuborildi.
Kambagʻal oilalar yagona savolnomasi asosida baholanishi va ularning ijtimoiy portreti shakllantirilishi, ijtimoiy xodim va hokim yordamchisi tomonidan ijtimoiy xizmat va yordam koʻrsatish, sogʻliqni saqlash, uy-joy, bandlik, taʼlim, xulq-atvor yoʻnalishlarini qamrab oluvchi oilani kambagʻallikdan chiqarish boʻyicha individual reja ishlab chiqilishi va rejani samaradorligi va natijadorligi monitoring qilinishi ishlari boshlandi. Kambagʻal oilalarga 50 ming gektar yer maydonlari 30 yilga ijaraga berish kuzlanmoqda. Hududlardagi 14 ming rahbarlar va ularning oʻrinbosarlarini kambagʻal oilalarga biriktirish amaliyoti joriy etilmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 21-dekabrdagi farmoni bilan Oʻzbekiston mahallalari uyushmasi tashkil etildi.
Uyushmaning vazifalari qatoriga: mahallalardagi muammolarning oʻz vaqtida va samarali yechilishida davlat organlari va tashkilotlarining mahallalardagi vakillarining saʼy-harakatlarini birlashtirish, muvofiqlashtirish va yoʻnaltirish;
mahallaning moliyaviy imkoniyatlarini oshirish, kambagʻal oilalarga ajratilayotgan byudjet mablagʻlari va boshqa mablagʻlarning maqsadli va manzilli yoʻnaltirilishini taʼminlash;
mahallalarning moddiy-texnika taʼminotini yaxshilash, ularga ajratiladigan mablagʻlarni markazlashgan tarzda taqsimlash, sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
mahalla masʼullarining malakasini oshirish, ularda zamonaviy boshqaruv koʻnikmalari shakllanishiga koʻmaklashishdan iborat boʻldi.
Oʻzbekistonda oʻtgan yillarda 3,5 million nafar odamni daromadli qilish orqali 2023 yil yakuni bilan kambagʻallik darajasi 11 foizga tushdi.
Shavkat Asadov,
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
Davlat boshqaruvi akademiyasi “Davlat tuzilishi va boshqaruvining
huquqiy asoslari” kafedrasi professori, yu.f.d.
+99893 595 28 61)
