Oʻzbekistondan “Yangi Oʻzbekiston”gacha: YOʻQOTILGAN QALBNI IZLAB...
Germaniyalik siyosiy sharhlovchi, “Berliner Zeitung” nashri Geosiyosat boʻlimi rahbari Tomas Fasbenderning siyosatshunos Qudratilla Rafiqov bilan suhbati
Quyida mamlakatimizning yaqin oʻtmishi, buguni, kelajagi va mintaqadagi siyosiy evrilishlar haqida soʻz borgan mazkur suhbatni toʻliq holda eʼtiboringizga havola qilyapmiz.
– Janob Rafiqov, menda Oʻzbekiston haqida nimadir yozish, bu yurtda kechayotgan jarayonlarni teranroq anglash ishtiyoqi tugʻilganiga ancha boʻlgan. Yevroosiyoda joylashgan bu mamlakatni nafaqat geosiyosiy, balki sivilizatsion nuqtayi nazardan ham qitʼaning markazi deyishga asoslar bor.
Menimcha, olis oʻtmishda ushbu zaminda paydo boʻlgan ikki buyuk yuksalish – Islom uygʻonish davri va Temuriylar renessansi ulashgan madaniyat va ilm-fan nafaqat Sharq xalqlari yoki Islom olami, balki insoniyat tarixi uchun ham oʻta muhim edi. Ammo qudratli imperiyalar va tamaddunlarga beshik boʻlgan zamin bir necha asrlar davomida ijtimoiy-siyosiy parokandalik girdobida qoldi va hatto mustamlakachilik azoblarini ham totib koʻrdi...
Hozir sizdan soʻramoqchi boʻlgan narsa olis oʻtmish haqida emas, balki bu oʻlkaning buguni, mamlakat va jamiyatning mustaqillikdan keyin ham oʻzini oʻnglab olishi qiyin kechgani, siyosiy elita zehniyati, ayniqsa, jamiyat tafakkurida sovet davridagidan-da xavotirli turgʻunlik hukm surgani haqida boʻladi.
Xoʻsh, nega shunday boʻldi? Mamlakat egamenlikka erishgach ham qariyb chorak asr, to biz suhbatlashib oʻtirgan bugungi kunlargacha eski mafkuraviy tutumlarga “sodiq” qoldi.
Bilishimcha, jamiyat ham, siyosiy elita ham oʻz “kimligi”ni konseptual jihatdan anglab olishi, yangilashi uchun haligacha ikkilanishlarga duch kelayotganday. Buning sabablari, qolaversa, mustaqillik tuygʻusi, umumiy milliy kimlik, bu borada xalq bilan davlat orasidagi munosabatlar “ozodlik tongi”dan keyin qanday kechgani haqida soʻramoqchiman.
Yana bir mulohaza, maʼlum maqomi va barcha siyosiy atributlari bor Oʻzbekiston Respublikasi yoniga nega mustaqillikdan chorak asrdan koʻp vaqt oʻtgach, “Yangi” sifatlovchisi qoʻshib ishlatiladigan boʻldi? Bunga qanday zarurat bor edi?
– Koʻtarilgan masalaga bir ogʻiz soʻz bilan javob berish qiyin. Chunki mavzu murakkab: yangi dunyo olimlarini eng koʻp oʻylantirayotgan, turli munozaralarga sabab boʻlayotgan, xarakteriga koʻra oʻta ziddiyatli diskurs – metropoliyalar va mustamlakalar mavzusi.
Garchi yoqimsiz boʻlsa-da, haqiqat shuki, Janub bilan Shimolni, Gʻarb bilan Sharqni bogʻlovchi nuqtada joylashgan ulkan mintaqa uzoq yillar “chet oʻlka”, (taassufki, bugun ham shunday oʻylaydiganlar bor) sifatida tasniflandi. Ammo u bunday taʼrifga loyiqmidi? Albatta, bu alohida masala.
Hozir sizning savolingizdan chalgʻimaylik. Aniq esimda yoʻq: kimdir “insoniyat tarixi urushlar tarixidir” degandi. Bu jumla meni nafaqat chiroyli qurilishi, balki mazmundor poetikasi bilan ham juda mutaassir etadi. Undan kelib chiqadigan fikr esa tushunarli: garchi urushlar, bosqinlar tarixning bir boʻlagi ekan, demak, hukmronlar va mazlumlar doim boʻladi...
Hali aytganimdek, juda koʻp olimlar tarixning mana shu qismi borasida bosh qotirishgan, izlanishlar olib borishgan. Shulardan biri postkolonial tadqiqotlar asoschisi va nazariyotchilaridan biri, kelib chiqishi falastinlik (arab xristiani) boʻlgan AQSHlik olim, Kolumbiya universiteti professori, Edvard Vadi Said edi. U oʻzining eng mashhur asari “Oriyentalizm”ga Marksning “Lui Bonapartning oʻn sakkizinchi brumeri” asaridan iqtibos keltiradi – “Ular oʻzlarini ifoda etolmaydilar, ularni boshqalar tanitishi kerak”. Oriyentalizm talablariga koʻra, Sharq oʻzi haqida oʻzi gapira olmaydi, oʻzini oʻzi tanita olmaydi, taqdim eta olmaydi, balki boshqalarning oʻzi haqida gapirishlariga, taqdimiga, demak, Yevropa fani koʻmagiga muhtoj...
“Oriyentalizm Sharqni qayta talqin qilib, Yevropaga tanishtirish yoʻlida qoʻllanilgan qoʻshib oluvchi, oʻzlashtiruvchi fan tarmogʻi ekan, Sharqning hukmron Yevropa tomonidan egallanib, oʻzlashtirilish jarayoni dunyo amaliy siyosatida unga oʻxshash boshqa bir tarmoq edi. Bu oʻrinda Sharq Gʻarbning majoziy maʼnodagi suhbatdoshiga emas, uning yonida churq etmay turuvchi “oʻzga”ga aylandi”, deya tushuntiradi Said. Keng maʼnoda gap kolonial va postkolonial davr haqida ketar ekan, ayni tadqiqot bizning jamiyatimiz, bugungacha boʻlgan ijtimoiy-siyosiy kechmishimizni baholi qudrat ifoda etishga arziydi, desak, yanglishmagan boʻlamiz.
Yevroosiyoning markazida joylashgan mintaqamiz, garchi Said nazarga olgan global Gʻarb va Sharq, ayniqsa, arab sharqidek mavzuning markazida boʻlmasa-da, mazmun-eʼtiboriga koʻra, xiyla “oriyentallashgan” edi. Chunki oʻlkamiz bir yarim asr davomida ikki bor mustamlakachilikni boshidan kechirdi... Qolaversa, bugungacha bizning nomimizdan ham gapirdilar, kimlardir bizni atrofga tanishtirdi. Biz ham uzoq yillar hukmron kuchlar oldida “churq etmay oʻtiruvchi” ”oʻzga”ga aylandik...
Endi savolingizning birinchi qismiga toʻxtalsak. Nega bunday boʻldi?
Buning oʻziga yarasha obyektiv va subyektiv sabablari bor. Ehtimolki, ayni shu asoslarga koʻra ham, koʻpchilik tadqiqotchilar mintaqamiz, xususan, Oʻzbekistonda hali-hamon milliy davlat va millat qurish jarayonlari davom etayotganini uqtirishadi va bu fikrning kelishsa boʻladigan tomonlari ham yoʻq emas.
Mohiyatan oʻtgan asrning birinchi yarmida shakllantirilgan siyosiy oʻzbek millati kechmish davrda tarixi, madaniyati, tili va boshqa oʻzlikni belgilovchi kodlarga ega millat sifatida jahonga taqdim etilgan boʻlsa-da, kolonial chegaralarini sindirolmadi va bu polisemantik mazmunga ega edi: jumladan, sovet mafkurasi milliy respublikalardagi “oʻzlik”ning barcha sifatlarini “umum ovozi”ga boʻysundirishga harakat qildi. Sobiq ittifoqning eng gullagan 70-80 yillarida haddi aʼlosiga yetgan “sovet kishisi” konsepsiyasi Markaziy Osiyoda paydo boʻlgan milliy jamiyatlarni sovet kosmopolitizmining gibrid-duragay oʻzaniga chuqurroq kiritdi.
Siz toʻgʻri anglaganingizdek, biz mustaqillikdan keyingi deyarli yigirma besh yilda ham ushbu konsepsiya taʼsiridan chiqib keta olmadik. Nega? Chunki sovet zamonining soʻngida yuz bergan “qayta qurish” va mustaqillikning 90-yillarida ham davom etgan ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlarni davlat jiddiy xavf, deya qabul qildi (holbuki, oʻsha yillarda paydo boʻlgan ijtimoiy muhit siyosiy va etnik mansubliklarni qayta idrok etishga undagan edi) va milliy, diniy hamda siyosiy kayfiyatlarning barcha koʻrinishini siquvga oldi. Davlat ijtimoiy-mafkuraviy sektorda xuddi ittifoq zamonlaridagidek qattiqqoʻl va yagona “oʻyinchi”ga aylandi. Bitta farqi, u mafkurasiz edi, xolos. Va aynan oʻsha 90-yillarning boshida voz kechilgan kommunistik mafkura diktati oʻrnini har qanday yangi gʻoya va fikr fobiyasi egallab oldi.
Jamiyatda din, milliy oʻzlik va eng asosiysi, tarixga boʻlgan yangicha, ochiqroq aytganda, hadiksirab qarash sovet konservatizmi konsepsiyasidan-da duragayroq tushunchani shakllantirdi. Uning eng qoʻpol shakli jamiyatning na turkiy, na islomiy mansublikka aloqador ekanini oʻjarlarcha cheklashda koʻrindi.
Aholisining deyarli 90 foizini etnik turkiy qavm – oʻzbeklar va islom eʼtiqodiga amal qiluvchi musulmonlar tashkil qiladigan mintaqaning eng katta mamlakatida KIMlik turli gʻoyalar (masalan, Oʻzbekiston – kelajagi buyuk davlat)ni amalga oshiruvchi vatandoshlar siymosini yaratishda aks eta boshladi.
Ammo bu gʻoyalar kommunistik utopiyalarga mosligi, hayotdan uzoqligi va ham etnik, ham mafkuraviy nuqtayi nazardan nohayotiyligi uchun jamiyatga singib ketmadi. Odamlarda ushbu ijtimoiy-siyosiy harakatga shubha va ishonchsizlik bilan qarash kayfiyatini uygʻotdi.
Mustaqillikdan keyingi milliy davlat va milliy jamiyat barpo etishning bunday oʻziga xos muhofazakor yoʻli nafaqat ichki siyosiy muvozanat, balki tashqi, xususan, mintaqaviy siyosat trayektoriyasida ham ters burilishga, oʻz qobigʻiga oʻralashib qolishga olib keldi. Biz bir davlat va milliy jamiyat oʻlaroq, yon qoʻshnilarimizdan ajralib qoldik. Iqtisodiyot va ijtimoiy siyosatdagi proteksionizm va hammaga birday yotsirab qarash falsafasi bizni jismonan yakkalab qoʻydi, maʼlum maʼnoda zaiflashtirdi ham. Yaqin tariximizdagi qoʻshnilarimizga qarshi olib borgan siyosatimiz bizda milliy davlat va millat qurish jarayonlarini ortga surib yubordi. Chunki bir tirik organizm hisoblanmish mintaqa hayoti oʻzgarayotgan bir pallada yangilanishlardan oʻzni chetga olish davlatning kolonializm mafkurasiga moyilligini koʻrsatib berdi.
Xullas, mustaqillikning oʻtgan 25 yillik davrida milliy davlat va millat qurish ishlariga jiddiy qaralmadi. Va ayni shu sabablarga koʻra, koʻpchilik tahlilchilar Oʻzbekistonda oʻtish davri amalga oshgan 2016-yillar soʻngida “...Mirziyoyevga ogʻir siyosiy va iqtisodiy meros qoldi” degan fikrga kelganlarida, mutlaqo haq edilar...
Eng afsuslanarlisi, siz aytgandek, geopolitik nuqtayi nazardan muhim nuqta – Yevroosiyoning markazida joylashgan mintaqaning eng yirik va barcha jihatdan taʼsir kuchiga ega mamlakati maʼlum maʼnoda yopiq va dunyodan uzilgan davlatga aylanib qoldi.
Milliy davlat va millat qurilishining sovetcha konsepsiyasida qolib ketishga undagan ortodoksal mayl nafaqat ichki, balki mintaqaviy yakdillikka ham oʻz taʼsirini koʻrsatdi. Jumladan, bu mintaqada etnik millatchilikni “ilhomlantirib”, yangi tashkil topgan respublikalarni bir-biridan begonalashtirishga xizmat qildi...
– Siz hozir mustaqillikdan keyin mintaqa davlatlari oʻrtasida yaqinlashishdan koʻra, paradoksal bir holat – bir-biridan begonalashish boshlandi, deyapsiz, men toʻgʻri tushundimmi?
– Ha, taqriban shunday. Oʻtgan asr boshida boʻlib tashlangan yaxlit bir mintaqa – Turkiston xalqlari ozodlikka erishgach, turli tushunmovchiliklarga duch kelishdi. Baʼzan xafagarchilik va noroziliklar qonli mojarolarga ham aylanib ketdi.
Oʻzaro nizolarga olib kelgan bu omillar chegaralar, suv, etnik salmoq talashuvlari tufayli yuz berdi. Bulardan ham yomoni qoʻshni davlatlar milliy mafkura deb hisoblayotgan narsalarning siyosiylashtirilganida koʻzga tashlandi. Unga koʻra, tarix ham, mintaqaning madaniy merosi ham mutlaqo monopollashtirildi. Kimdir istehzo aralash aytganiday, mintaqaning tarixi, madaniy merosi oʻzaro nafrat tiliga aylanib qoldi...
Afsuslanarli tomoni, bugun mintaqadagi besh davlatda tarix fanining besh xil, baʼzi oʻrinlarda bir-biriga mutlaqo teskari versiyalari oʻqitilmoqda. Holbuki, ularning oʻtmishi bir edi. Aytmoqchimanki, uzoq vaqt mintaqa jamiyatlarida milliy davlat va millat qurilishi jarayonlari aynan sovet usuliga mos – bir-birini inkor etish, oʻchakishish yoʻlida kechdi...
Mavzudan chalgʻib ketdik, nazarimda. Biz kimliklar, mafkura va milliy tafakkur haqida gaplashayotgan edik. Mening tushunishimcha, kimlik (identitet)ning asosini til, madaniyat, tarix, tarixiy xotira tashkil qiladi. Tabiiyki, din ham bu borada muhim oʻrin tutadi. Umumiy maʼnoda qaraganda, mafkuraviy vakuum jamiyat uchun ham, davlat uchun ham xatarlidir. Mustaqillikning ilk yillari bizda individualizm alomatlari paydo boʻla boshlagan edi. Yaʼni davlat bilan jamiyat oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatda uzilish kuzatilganday boʻldi. Yashash va kun koʻrish tashvishi koʻproq individning zimmasiga tusha boshladi. Kundalik turmushdagi maishiy dogmalar oʻz tusini yoʻqotib, davlat asosiy “boquvchi”lik maqomidan uzoqlashdi.
Shunday bir paytda odamga erish tuyuladigan sovetcha “tenglik konsepti” barham topib, tirikchilik har kimning qobiliyatiga bogʻliq boʻlib qoldi. Anʼanalarga eʼtibor kuchaydi. Til, oʻzlik, tarix, milliy qadriyatlar haqida koʻp gapirila boshlandi. Aslida, shularning oʻzi ham qaysidir maʼnoda mafkura edi. Yaʼni sotsiumning oʻzi oʻzi uchun yaratgan mafkurasi. Ammo, taassuflar boʻlsinki, jamiyatdan chiqqan ushbu tashabbus – iqtisodiy liberalizm ham, individualizm va traditsionalizm ham iliq kutib olinmadi yoki qayta ishlanmadi, inkor etildi; hali aytganimday, oʻsha paytdagi siyosiy elita bundan choʻchidi.
Masalan, oʻsha yillari davlat “sovet grajdani” ekanidan gʻashlanib yoki shubhalanib, aslini, oʻzligini qidirayotgan jamiyat yoʻlini ochiqchasiga toʻsdi. Milliy oʻzlik tuygʻusi, tarix va anʼanalarga qarash milliy xavf sifatida qabul qilindi. Ular oʻrniga eski tuzumdan qolgan gumanistik toʻqima yoki sovet “makoni”dan koʻchirib oʻtilgan qadriyatlar – “xalqlar doʻstligi”, “baynalmilallik”, “koʻp millatli xalq” degan tushunchalarga zoʻr berildi.
Albatta, bu oʻylangan va chuqur mantiqqa asoslangan tadbir edi. Yaʼni, qulab tushgan mafkura xarobalarida oʻzini izlayotgan jamiyatni retraditsionalizatsiya – oila qadriyatlari, oʻz urugʻi, etnosi singari tarixiy sarchashmalarga qaytishdan, davlat “radikal millatchilik” deb hisoblayotgan xavfdan ihotalab turish kerak edi. Biz tilga olayotgan shu qoʻrquv, afsuski, davlat siyosatiga nafaqat muqim oʻrnashib qoldi, balki uning “fazilati”ga aylanib ketdi.
Jamiyatga gʻalati bir gʻoya singdirila boshlandi. Unga koʻra, biz kommunistik mafkurani inkor etamiz, kimligimizni koʻrsatib beruvchi etnogenez tushunchasi, madaniyat va qadriyatlar silsilasi ham shart emas. Toʻliq konservator ham, liberal ham emasmiz. Biroq mavjudmiz, mustaqilmiz. Egamenligimizni koʻrsatuvchi tugʻromiz, bayrogʻimiz va yana nimalarimizdir bor...
Yaxlit bir jamiyatda shunday gʻalati, bir-birini inkor qiluvchi simbiozning boʻlishi mumkinmi? Favqulodda paydo boʻlgan bunday dixotomik nazariyani tushunish qiyin edi: biz liberal jamiyat qurmoqchimizmi yoki konservativ? Yoki boʻlmasa, postsovet davlat sifatida endi sovet oʻtmishi xotiralari bilan yashaymizmi yo milliylik sari yuzlanamizmi, hozir qaysi bosqichdamiz, biz oʻzi kimmiz, mintaqada, dunyoda tutgan maqomimiz qanday, atrofdagilar bizni kim deb atagani muhim? Milliy davlat shakllantiramizmi, millat qurish masalasi nima boʻladi?..
Bu javobi yoʻq savollar jamiyatda ham, davlat siyosatida ham oʻsha siz aytgan tushuniksiz manzara hukmron ekanini anglatardi. Ushbu koʻrinishlar – iqtisodiyotdagi, ichki va tashqi siyosat, maʼnaviy-mafkuraviy hayot va odamlar turmushidagi mavhumiyatni salbiy maʼnodagi davlat proteksionizmi “oziqlantirib” turardi.
Oʻz qobigʻiga oʻralib qolish, mamlakatni barcha “taʼsirlar”dan yopish yoki shunday deb oʻylash, bugungi globallashgan dunyoda absurd, albatta. Biroq sanab oʻtilgan omillar quruq nazariya yoki elitar “qarich” boʻlmay, mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotini, uning tabiatini uzoq vaqt belgilab kelgani ham bor gap. Siz ishora qilayotgan dekolonial konteksdagi kimlik, anʼanalar silsilasi, oʻtmish, etnik mansublik yoki millat, milliy davlat tushunchasi va hatto tarixiy shaxslarga nisbatan qarashlarimizni ham hukmron rejim belgilab berdi. Va qanchalik gʻalati eshitilmasin, aynan shu qarashlari bilan u oʻzi inkor etayotgan sotsial mafkuraning “yoʻnilgan” muqobiliga aylandi. Qiziq paradoks: rasman bizda mafkura yoʻq, biroq umummuhitning har burchida u qoldirgan izlarni koʻrish mumkin edi... Shu va hozir hisobga olish nazardan koʻtarilgan boshqa jihatlar odamlarimiz tafakkuridagi fikriy turgʻunlikning asl sabablari sifatida bir-biriga oʻrin boʻshatmay keldi.
Bizda hozir millat, milliy davlat, milliyat haqida gapirayotganlarning koʻpchiligi romantik fikrlaydigan kishilar. Eng qaltis tomoni, gapirayotgan mavzularimiz bizda hali tuzuk-quruq ilmiy jihatdan tadqiq ham qilinmagan.
Masalan, globallashuv nuqtayi nazaridan, bugungi zamonaviy dunyoda biz millat deganda nimani tushunishimiz kerak, milliy davlat bir etnosga tegishli boʻlishi kerakmi yoki turli etnoslar yigʻindisi boʻlgan vatandoshlarning qandaydir uyushmasimi? Mafkura, davlat rasmiy mafkurasi haqida ham shunday deyish mumkin.
Bizda bu borada aniq qarashning oʻzi boʻlmagan. Buning sababi esa mustaqillikda kechgan chorak asrlik davrda ham siyosiy madaniyatning shakllanmaganiga, toʻgʻrirogʻi, unga yoʻl berilmaganiga borib taqaladi.
– Aytingchi, siz hozirgina alohida urgʻu bergan 2016-yildan keyin mamlakatda, qolaversa, mintaqada nima oʻzgardi? Oʻzingiz tilga olgan Saidning iqtibosidagi “mute”likdan chiqish yuz berdimi? Keyin, siz avvalgi savolimning ikkinchi qismini esdan chiqargandek boʻldingiz. Yaʼni jamiyatda va ijtimoiy-siyosiy hayotda ajabtovur epitet – “Yangi Oʻzbekiston” iborasining paydo boʻlishiga sabab nima?
– Darhaqiqat, bunga ham maʼnaviy, ham siyosiy nuqtayi nazardan ehtiyoj bor edi. Chunki odamlar ham, davlat ham endi bu yoʻsin yashab boʻlmasligini teran anglayotgandi. Yangi Oʻzbekiston sifatlovchisi esa shu yoʻlda safarbarlik yoki istiqboldagi yangilanishlarga daʼvat – ishoradek kun tartibiga chiqdi.
Bu boradagi mulohazalarimni Shavkat Mirziyoyevning davlat rahbari sifatida ish boshlagan davrdagi vaziyat bilan davom ettirsam toʻgʻri boʻladi, deb oʻylayman. Chunki, asl holat mohiyatni teranroq ochib beradi.
Xoʻsh, oʻsha paytdagi ahvol qanday edi?
Ochiq aytaman, havas qilarlik emasdi. Shavkat Mirziyoyevning iqtidorga kelishi ham global, ham mintaqaviy va mahalliy inqirozlar zamoniga toʻgʻri keldi. Xususan, AQSH harbiy kontingentining Afgʻonistondan olib chiqilishi, pandemiya, hali batamom tugamagan jahon iqtisodiy inqirozi, mintaqamizdagi ichki va chegaraoldi milliy nizolar, jamiyatimizda uzoq yillar yigʻilib qolgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar...
Bularning barchasi xuddi atay kutib turganday, Shavkat Mirziyoyev Prezident sifatida faoliyat boshlagan pallaga toʻgʻri keldi. Masalan, bundan atigi 7-8 yil oldin mintaqadagi qoʻshnilar orasidagi munosabatlar qanday boʻlganini siz ham yaxshi bilasiz. Shunday bir vaqtda Afgʻonistondagi oxiri nomaʼlum boʻlgan voqealar, albatta, yetarli xavotir va tashvish uygʻotdi. Bundan tashqari, mintaqaning lahtaklarga boʻlinib ketgani Markaziy Osiyo darajasida yakdil fikrlashni qiyinlashtirdi. Oʻsha paytda integratsiya haqida oʻylashdan koʻra, qoʻshnilar oʻrtasida xohlagan paytda chiqishi mumkin boʻlgan janjalni tusmollash haqiqatga yaqindek koʻrinar edi.
Albatta, munosabatlardagi bunday beqarorlik atrofdagi oʻyinchi katta kuch markazlari manfaatiga mos edi. Yaʼni oʻzaro totuvlikning yoʻqligi mintaqani nochorlik botqogʻida tutib turardi...
– Shu yerda gapingizni boʻlsam. Sababi, siz aytayotgan ayni diskurs-mulohazani tinglayotib, xayolimda bir fikr uygʻondi. Xalqaro siyosiy adabiyotlarda “Yevroosiyo Bolqonlari” degan atama tez-tez uchraydi. Bu yerda gap aynan siz yashayotgan mintaqa haqida ketayotganini bilsangiz kerak?!
– Ha, adashmasam, ushbu atamani ilk bor Z.Bjezinskiy qoʻllagan edi. U oʻzining mashhur asari “Buyuk shaxmat taxtasi”da bu haqda atroflicha gapirgan. Garchi ushbu tezis oʻz xarakteriga koʻra, siyosiy pisandadek tuyulsa-da, iddao asossiz emas edi. Bizdagi vaziyat ham xuddi Yevropa Bolqonlaridagidek siyosiy va etnik mojarolar, bir-biridan xafagarchiligu turli ziddiyatlarga toʻla edi. Oʻzbekistonning yon qoʻshnisi Tojikiston yoki Qirgʻiziston bilan oʻsha davrdagi munosabatlarini bir esga oling: tojik lideri Emomali Rahmon deyarli yigirma yil Toshkentga qadam bosmagandi. Tez-tez siyosiy oʻzgarishlar amalga oshib turadigan yana bir qoʻshnimiz Qirgʻiziston bilan aloqalarimiz ham bundan pesh emasdi.
Hamma bilgan narsani yashirib nima qildik? Birinchi maʼmuriyat davrida Qirgʻizistonning avvalgi barcha rahbarlari bilan munosabatlar hech qachon samimiy boʻlmagan. Xuddi shunday, qozoq qardoshlar bilan ham koʻzdan pana ziddiyatlarimiz yoʻq emasdi. Bu koʻproq mintaqa liderligiga daʼvo qilish – “sen zoʻrmi”, “men zoʻr” qabilidagi mutlaqo zararli “tortishuv” misolida koʻrinib qolardi. Shunday kayfiyat hukmronlik qildiki, goʻyo birlashish haqida umid qilish ham foydasizdek koʻrinardi. Shavkat Mirziyoyev ana shunday ijtimoiy-siyosiy tushkunlik, ishonchsizlik davrida Oʻzbekiston rahbari etib saylandi.
Xoʻsh, shunday paytda nima qilish kerak edi?
Albatta, vaziyatni toʻgʻri baholash, kerak boʻlsa, “otdan tushish” talab etilardi. Shavkat Miromonovich shunday qildi. Qoʻshnilar oʻrtasidagi muzlarni eritish, ular bilan samimiy munosabatlarni qayta tiklashga kirishdi. Shu harakatlar samarasi oʻlaroq, 2018-yilga kelib, Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining Maslahat kengashi ish boshladi. Garchi tuzilma yarim institutsional boʻlsa-da, uzoq yillik tanaffus va oʻzaro tushunmovchiliklardan keyingi bir-birini anglash, fikrni bir joyga jamlab olish uchun oʻta muhim supa – platforma vazifasini bajardi. Davlatlarimiz oʻrtasida madaniy-gumanitar, iqtisodiy-siyosiy aloqalar tiklandi. Eng muhimi, mintaqa ijtimoiy-siyosiy hayotida yuzaga kelgan ijobiy muhit uning yaxlit bir xalqaro subyekt sifatida barqaror shakllanishini taʼminlab berdi.
Shu oʻrinda men janob Bzejinskiyning bashoratlari oqlanmadi, deb bemalol ayta olaman. Va yana aytishga haqlimanki, Shavkat Mirziyoyev uning tushunchasini maʼlum maʼnoda “tahrirladi”. Bugun Markaziy Osiyoda raqobatdan koʻra, hamkorlik, gina kuduratu adovatdan koʻra, doʻstlik va qardoshlik kayfiyati hukmron.
Daʼvoim asossiz boʻlmasligi uchun oddiy bir misol keltiraman. Bu yil Parijda boʻlib oʻtgan yozgi Olimpiya oʻyinlarini hammamiz koʻrdik. Unda mamlakatimiz atletlari yuksak gʻalabalarni qoʻlga kiritdi. Qiziq va oʻz oʻrnida odamni xursand qiladigan jihat shunda ediki, shohsupaga koʻtarilgan sportchilarimizni qoʻshni davlatdagi qardoshlarimiz ham xuddi bizdek olqishlashdi. Ijtimoiy tarmoqlar “Yashasin qardoshlarimiz, Markaziy Osiyo – Turkiston farzandlari hech kimdan kam emas, biz buyuk xalqmiz” degan yozishma-yu qutlovlarga toʻlib ketdi. Albatta, bu mintaqa tarixi, bugungi hayoti bilan qiziqadigan odamlar, mutaxassislarning eʼtiboridan chetda qolmadi. Masalan, oʻsha kunlari ayni hodisaga rossiyalik yirik olim, Oʻrta Osiyo mamlakatlari ijtimoiy antropologi va tadqiqotchisi Sergey Abashin shunday munosabat bildirdi: “2024-yilgi Olimpiada favqulodda muhim voqeaga aylandi. Gender va sanʼat mavzulari muhokamasi bilan emas, balki, eng avvalo, Markaziy Osiyo mamlakatlari va ayniqsa, 8 ta oltin medalni qoʻlga kiritib, 13-oʻrinni egallagan Oʻzbekiston sportchilarining koʻrsatgan ajoyib natijalari bilan esda qoladigan boʻldi (eslatib oʻtmoqchiman, Olimpiada yutuqlari bilan bir qatorda, oʻzbek shaxmatchilari ham soʻnggi yillarda jahon reytingida yuqori oʻrinlarni egallab kelyapti). Sport tilida aytganda, biz Markaziy Osiyo davlatlari umumbashariy miqyosda tanilayotgan va tan olinayotgan muhim oʻyinchilarga aylanib borayotganiga va oʻz subyektligini anglab yetayotganiga guvoh boʻlib turibmiz. Bu dunyoda va sobiq postsovet hududida haqiqiy tarixiy siljish boʻlib, hali uzoq davom etadigan va shubhasiz, tabiiy jarayondir”.
Sizga maʼlumot uchun yana bir misolni keltirmoqchiman. Bu qirgʻizistonlik mutaxassislar oʻtkazgan tadqiqot bilan bogʻliq. Unga koʻra, Qirgʻizistonda 2016-yili, yaʼni Shavkat Mirziyoyev Oʻzbekiston rahbarligiga kelguniga qadar boʻlgan davrda oʻtkazilgan ijtimoiy soʻrovda ishtirokchi-respondentlar Oʻzbekistonni eng nodoʻst davlatlardan biri, deb hisoblagan boʻlsa, oradan atigi bir yil oʻtib, 2017-yilgi soʻrovlarda eng yaqin doʻst mamlakatlardan biri sifatida qayd etishgan.
Yana bir statistika: agar 2016-yil oxirida Oʻzbekiston hamda Qirgʻiziston oʻrtasidagi oʻzaro savdo hajmi 200 million dollardan oshmagan boʻlsa, 2022-yilga kelib, ushbu koʻrsatkich bir necha barobarga oʻsdi – qoʻshnilar bilan 1 milliard 300 million dollarlik tashqi savdo amalga oshirildi.
Xabaringiz boʻlsa kerak, oʻzbek va qirgʻiz fuqarolari oʻrtasida mustaqillikdan keyin bir necha bor qonli mojarolar yuz berdi. Ular asosan suv, chegara va etnik kelishmovchiliklar fonida kechganini yaxshi eslaymiz. Albatta, bu oʻrinda men manfaatdor kuchlar va markazlarning ham taʼsirini istisno qilmayman. Kezi kelganda, bir muhim faktga toʻxtalmoqchiman. Oʻtgan yili Qirgʻiz Respublikasi rahbari “Ozodlik” radiosiga bergan intervyusida bevosita tariximizning oʻsha qora kunlariga ishora qilganday boʻldi. Mana qarang, u nimalar degandi:
“...Endi eng asosiy masalaga toʻxtalsam. Oʻzbek tomoni shundoq ham Oʻzbekistonga oqayotgan suvni qay usulda olishining bizga farqi bormi? Quvur orqalimi, ariq yoki havodanmi – ahamiyati yoʻq. Muhimi, har bir harakat oʻzaro kelishib olinishi kerak. Bundan buyon qirgʻiz-oʻzbek doʻstligi mustahkam boʻladi. Doʻstlik rishtalarimizni Xudodan boshqa hech kim uza olmaydi. Shu bois ham, Yaratgan Egamdan hamisha tinch yashashimizni soʻrashimiz kerak”.
Mintaqa davlatlari siyosiy elitalari, qolaversa, oddiy odamlar oʻrtasidagi bunday samimiyat, qatʼiy siyosiy iroda qayoqdan paydo boʻldi, deb oʻylaysiz?!
Fikrimcha, shu muxtasar misollar ham 2016-yildan keyin mintaqada nimalar boʻlganini koʻrsatishga yetadi. Qolaversa, bugun Oʻzbekistonning birorta qoʻshnisi bilan chegara boʻyicha muammosi yoʻq. Oʻzbekiston qoʻshnilari bilan ikki tomonlama va turli tuzilmalar doirasida doʻstona munosabatlarni yoʻlga qoʻygan.
– Ammo bu tashkilotlarning koʻpi anʼanaviy – masalan, SHHT, MDH, KXSHTga oʻxshash uzoq yillik oʻtmishga ega institutlar ekanini ham hisobga olish kerak. Oʻzbekiston bu doiralarda begona emas edi...
– Sizni tushundim. Agar eʼtibor bersangiz, Oʻzbekiston oʻtgan davrda qatʼiy faoliyat olib borgan siyosiy-iqtisodiy tuzilmalar otaligʻi, garchi oshkor aytilmasa-da, asosan atrofimizdagi kuch markazlari qoʻlida edi. Ularning taʼsir pishanglari ham, mafkuraviy muddaolari ham deyarli aniq sezilib turardi. Yangi davrga kelib esa Oʻzbekistonning tashqi siyosat vektorlari rang-baranglashdi. Hali siz bilan gaplashganimiz, Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining Maslahat uchrashuvlari, “5+1” deb ataluvchi formatdagi platformalarning paydo boʻlishi bevosita Oʻzbekistondagi siyosatning oʻzgargani hisobiga yuz berdi, desam, haq gapni aytgan boʻlaman. Mintaqa tashqi siyosatidagi ayni yangilanishlar Markaziy Osiyo darajasida umumiy fikrlash tajribasining paydo boʻlishiga olib keldi.
Bugun siyosatchilar va hatto davlatlarimiz rahbarlari nutqlarida tez-tez uchrayotgan mintaqaviy “kim”lik (identitet) tushunchasining kun tartibiga kelishi, oʻylaymanki, tarixiy hodisadir. Mohiyatan bu konsept oʻtgan asrning 20-yillarida jadid bobolarimiz irodasi bilan dunyoga kelgan, ammo tez zalolatga uchragan Turkiston gʻoyasining majoziy inʼikosidir...
Bundan tashqari, 2019-yili Oʻzbekistonning Turkiy davlatlar tashkiloti(TDT)ga aʼzo boʻlishi ham mintaqa, qolaversa, tashkilot kun tartibini oʻzgartirdi, maqomini yuksaltirdi. Joyi keldi, shu oʻrinda aytishim kerak, Oʻzbekiston bir asrlik tarixida ilk bor oʻzining turkiy etnosga mansubligini rasman eʼlon qildi. Bu misol ham siz aytgan oʻsha, davlatning, jamiyatning “kim”sizligi haqidagi savolingizga javob boʻlishi mumkin.
– Toʻgʻri, mintaqaning vektorlar masalasidagi siz sanab oʻtgan deyarli barcha qadamlar qoʻshni davlatlar oʻrtasidagi iliqlikni taʼminlashga, qolaversa, integratsion kayfiyatni qatʼiylashtirishga xizmat qiladi. Ammo bu yerda istisnoli holatlar ham bor. Masalan, siz mintaqaviy yoki turkistoncha “kim”likka ilhomlantiruvchi, deb atayotgan TDTda Markaziy Osiyodagi beshinchi bir davlat – forsiy tilli Tojikiston ishtirok etmaydi...
– Juda oʻrinli masalani koʻtardingiz. Darhaqiqat, bugungacha shunday. Bunga nima sababligini ham bilamiz. Albatta, umumiy tarix, madaniyat bu yoʻnalishda muhim poydevor ekanidan koʻz yumib boʻlmaydi. Lekin aʼzolar yaxshi anglashyaptiki, bugungi global dunyoda faoliyat istiqbolini etnik asoslar yoki joʻn bir millatchilik atrofiga qurib boʻlmaydi.
Endi turkiy integratsiyaning xaritadagi joylashuviga nazar solsak, turkiy dunyo va turkiy mamlakatlar Yevroosiyoning oʻrta zonasida joylashganini koʻramiz. Ajdodlarimiz butun tarix mobaynida xalqlar va mamlakatlarni bir-biri bilan bogʻlashdek missiyani bajarib kelgan. Buyuk ipak yoʻli mintaqa orqali oʻtgan, bu yerda paydo boʻlgan davlatlar, imperiyalar Gʻarbiy Yevropa bilan Xitoyni, Shimol bilan Janubni oʻzaro birlashtirib turgan. Hech shubhasiz, ushbu merosga Tojikiston ham bevosita daxldordir.
Tojikiston til jihatdan forsiy boʻlgani bilan, umumiy tarix va madaniyat nuqtayi nazaridan mintaqa xalqlarining ajralmas boʻlagidir. Qolaversa, ular nafaqat tarix, balki madaniy-maʼrifiy mozaika, qadriyatlar silsilasi jihatdan ham (jumladan, diniy motivlar nuqtayi nazaridan) fors tilli Eronga emas, bizga yaqin. Va yana agar aʼzolik faqat tilga asoslanadigan boʻlsa, bugun tashkilotning faol kuzatuvchisi vengerlar tili ham turkiy emas, fin-ugor tillari oilasiga mansubligini hisobga olish kerak boʻladi. Xullas, menda qandaydir sobit ishonch borki, Tojikiston ushbu tashkilotga (hech boʻlmaganda, kuzatuvchi maqomida) taklif etilsa, ayni kontekstdagi yakdillik masalasi bus-butun boʻlardi. Albatta, bu mening shaxsiy fikrim.
– Shundoqqina janubiy biqinlaringizdagi Afgʻonistonchi, u ham jugʻrofiy joylashuviga, etnik va madaniy komponentlariga koʻra bunga haqli emasmi?
– Toʻgʻri, bugungi geosiyosiy oʻlchamlarga koʻra, Afgʻoniston mintaqaning bir qismi. Jugʻrofiy mansublikdan boʻlak, bu yerda katta nufusli turkiy xalqlar ham yashaydi. Qolaversa, ushbu mamlakatning maʼlum bir qismi (bugungi Afgʻonistonning Shimoli) tarixda Janubiy Turkiston deb ham atalgan. Shu nuqtayi nazardan va qolaversa, mintaqaning koʻp vektorli tashqi siyosatini belgilash uchun ham janubdagi bu qoʻshni davlat juda muhim, deb oʻylayman. Negaki, ushbu davlat hududini kesib oʻtadigan yoʻl bizni global dengiz bandargohlariga olib chiqadi.
Nazarimda, mintaqa masalasida keragicha gapirdim. Endi ruxsat bersangiz, bevosita mamlakatimiz – Oʻzbekistonning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-mafkuraviy hayotida yuz bergan evrilishlarga toʻxtalsak. Zotan, ayni oʻzgarishlar siz menga qayta-qayta eslatayotgan “Yangi” sifatlovchisining mohiyatini yanada teranroq ochib beradi.
Avvalo, shuni alohida taʼkidlash kerakki, 2016-yildan keyin Oʻzbekistonning siyosiy lisoni – tili oʻzgardi. Bu suhbat boshida aytganim – oʻzlikni tanish, keng maʼnodagi identitet-kimlikni “qidirish”dan boshlandi, nazarimda. Bir oʻylab koʻring, davlatning rasmiy tarzda oʻzini ifoda etadigan, egamenligini tasdiqlaydigan barcha ramzlari – bayroq, gerb, madhiya, pul, armiya, chegaralari bor, ammo ularga qoʻshimcha yana qandaydir notugallik ham borday edi. Tasavvur qiling, hamma narsa bor, lekin bular hech narsani oʻzgartirmaganday taassurot uygʻonadi... Bizda xuddi shunday edi. Va bu tushkun kayfiyat, mohiyatiga koʻra, bizni Said nazariyasi (Oriyentalizm)ga yaqinlashtirib turardi. Ha, anglayotganingizday, Oʻzbekistonning davlat sifatida milliy “kim”ligidan boʻlak hamma narsasi bor edi. Uning qalbi – oʻzligi yoʻq edi. U bir asrdan ortiq vaqt nari “sugʻurib” olingan qalbini qidirayotgan, uningsiz oʻzini notugal va noraso sezayotgan edi. Men goʻzal shoirimiz, ulugʻ jadid, Stalin qatagʻoni qurboni Abdurauf Fitratning bir zamonlar “Ey, ulugʻ Turon, arslonlar oʻlkasi, senga ne boʻldi?..” deya oʻtli nido berganini bugun yaxshi tushunaman: u qalbsiz qolgan Vatanining, Millatining poyida hammasini tushunib, yurakdan anglab faryod qilgan ekan... Oʻzligi, kimligi, keng maʼnoda aytganda, qalbi sugʻurib olingan millat qaram yoki xoslar davrasidagi “oʻzga” boʻladimi, yoʻqmi?! Men soʻzim avvalida Said va uning nazariyasi – “Oriyentalizm” haqida shuning uchun gapirgan edim.
Shaxsiy qarashlarimga koʻra, Shavkat Mirziyoyev buni avvaldan teran anglagan. Negaki, u rahbarlikka keliboq mustaqillikning deyarli 26 yili davomida gapirilmagan, hatto, baʼzan taqiqlangan mavzularni oʻrtaga olib chiqdi.
Turkiy xalqlarning bobokaloni Bilga Xoqon bitiklaridan siyosiy matnlarga iqtiboslar olindi, minbarlardan gapirildi. Eng hayratlanarlisi, bizning mafkuraviy bayramimiz boʻlmish Mustaqillik tantanalarida yozilganidan buyon tabu urilgan “Goʻzal Turkiston” sheʼri qoʻshiq qilib aytildi. Fitrat juda koʻp tilga olindi. Mustabidlik davrida qatagʻon qilingan yuzlab millat oydinlari, jumladan, shu paytgacha bizga “bosmachi” deb oʻrgatib kelingan milliy harakat aʼzolari Oliy sud tomonidan oqlandi. Toshkentda jadidlar ilmiy merosiga bagʻishlangan xalqaro konferensiya tashkillashtirildi. Prezident Shavkat Mirziyoyev Oʻzbekiston tarixida ilk bor BMT minbaridan turib, oʻzbek tilida nutq qildi... Mamlakatda diniy, siyosiy va soʻz erkinligiga yoʻl berildi. “Qora roʻyxat”lar, eng asosiysi, Oʻzbekistonni dunyoga mustaqillikdan keyin ham eski zamonlardagidek koʻrsatib turadigan paxta yakkahokimligi, majburiy, ayniqsa, bolalar mehnatidan voz kechildi. Butun dunyoga ovoza boʻlgan, siyosiy va diniy mahbuslar saqlanadigan Qoraqalpogʻistonning “Borsa kelmas”idagi “Jasliq” hibsxonasi yopildi...
Va bu sanaganlarim haqli maʼnoda bugungi Oʻzbekistonni kechagisidan farqlashga xizmat qildi. Qolaversa, akademik nuqtayi nazardan aytadigan boʻlsak, juda sokin va ortiqcha shov-shuvlarsiz amalga oshirilgan ayni harakatlarni davlat va jamiyatning milliy oʻzlikka boʻlgan intilishi, kolonial va neokolonial bosimlardan qochish, deb sharhlasak, toʻgʻri boʻladi.
Men Shavkat Mirziyoyev davrida jamiyatni yangilash, sovet tutumlaridan voz kechish jarayonlarini jadallashtirish borasida keng koʻlamli ishlar qilindi, deya olaman. Keling, sizga ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega boʻlgan yana bir misolni keltiraman.
Sovet zamonida barcha ittifoqdosh respublikalar poytaxtlari qatori Toshkent markazida ham “Bosh maydon” bor edi. “Lenin maydoni”, deb atalmish ushbu goʻshada qizil dohiyning muhtasham supaga oʻrnatilgan baland haykali qad rostlab turardi. Mustaqillikdan keyin proletariat otasining bronzadan quyilgan siymosi “yiqitildi”. Maydon esa deyarli shunday qoldi. Faqat Lenin joy boʻshatgan oʻsha supada endi yer sharining maketi paydo boʻldi. Globus markaziga bilinar-bilinmas tortilgan hoshiya ichiga “Oʻzbekiston” deb yozib qoʻyildi va joy nomidan Lenin olinib, mustaqillik soʻzi qoʻshib qoʻyildi. Shunday qilib, bu joy “Mustaqillik maydoni”ga aylandi. Anglashilishicha, ozodligimizning mazmuni shu edi, xolos...
Yangi Oʻzbekistonda ushbu masalaga jiddiyroq yondashildi. Yaʼni ayni goʻsha inkor qilinmagan holda, poytaxt biqinida “Yangi Oʻzbekiston” bogʻi bunyod etildi.
Oʻrni kelganda aytay, baʼzilar “bizda Mustaqillik maydoni bor edi, yana bitta shunday majmua boʻladimi?” degan chalkash tasavvurga bordi. Ammo bu xato fikr edi. Ayniqsa, gʻoyaviy nuqtayi nazardan.
Mustaqillik maydoni, hali aytganimday, sobiq Lenin maydoni oʻrnida paydo boʻlgandi. Hatto uning badiiy landshaftida – ifoda uslubida ham keskin milliylashtirilgan va markazlashgan tugal mafkura yoʻq edi. Qolaversa, u mundarija nuqtayi nazaridan nihoyatda chegaralangandi. Avvaliga oʻsha eski supa markaziga Oʻzbekiston soʻzi yozilgan yer sharining nusxasi oʻrnatildi. Bu mohiyatan dunyoda shunday bir yangi davlat paydo boʻlganini anglatardi. Qolaversa, kamtarona va sezilarli hadik aralash bizning ozodligimizni anglatishga yoʻnaltirilgandek edi, nazarimda. Lekin minglab yillik tarixga ega buyuk millatimiz faqat qaramlikda yashagan emas, balki uning yuqorida aytganimizdek, dunyo xalqlari havas qiladigan shonli oʻtmishi, oʻlmas qahramonlari, ular koʻrsatgan mislsiz jasoratlar, buyuk va betimsol madaniyati bor.
Shavkat Miromonovich mazkur bogʻni barpo etishni oʻylar ekan, ayni shu motivni nazarda tutgandi. Bugun dunyoning turli burchidan kelgan mehmonlar, sayyohlar, siyosatchi-yu davlat rahbarlari borib koʻradigan Bosh maydonimizda aks ettirilgan tarix nafaqat mamlakatimiz, balki mintaqamizning umumiy oʻtmishi, madaniyatini ham qamraydi, desam, adashmagan boʻlaman.
Aslini olganda, mintaqada umumiy kimlik-identitetni aniqlash, ushbu mamlakatlarda yashayotgan odamlar oʻziga qanday taʼrif berayotgani va kimligini nimalarga asoslanib aytayotgani juda muhim.
Shu maʼnoda aytganda, bugun nafaqat iqtisodiy-siyosiy, balki madaniy-gumanitar sohalarda kechayotgan yaqinlashuv ming yillardan buyon qoʻshni yashab kelayotgan xalqlarning bir-birini tushunishi, bahamjihat, bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilishida muhim rol oʻynaydi. Ayniqsa, “Yangi Oʻzbekiston bogʻi” kabi global loyihalar oʻz samimiyati va haqqoniyligi, mintaqa xalqlari eʼtiborini bir nuqtaga jamlashi bilan nihoyatda ahamiyatli boʻlishi mumkin. Bunday yirik gʻoyalar biz uchun bugun nihoyatda zarur.
Oʻylaymanki, savollaringizning hech biri koʻzdan panada qolmadi.
– Rahmat! Yana bir savolim bor. Hamma koʻrib turibdiki, bugun Markaziy Osiyo atrofidagi geosiyosiy vaziyat oʻzgarmoqda. Bu mintaqada yangi aktorlar paydo boʻlayotganini ham anglatadi. Tabiiyki, bu holat ikki lokomotiv davlat – Oʻzbekiston va Qozogʻistonning ichki hamda tashqi siyosatida maʼlum oʻngʻaysizliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, qaysidir kuch iqtisodiy manfaatini koʻzlab bosim qilsa, boshqa biri mafkuraviy-siyosiy nuqtayi nazardan bu davlatlarni geosiyosiy obyekt maqomida ushlab turishga urinadi. Aytingchi, Oʻzbekistonga shunday bosimlar boʻlsa, amaldagi hukumat – Prezident Mirziyoyev qaysi global kuch tomonida boʻlishi mumkin?
– Juda qiziq, Prezidentimiz xuddi shu yoʻsinda savollar boʻlishini bilgandek, joylardagi maʼruzalarida bu haqda aniq va loʻnda toʻxtalgan. Masalan, 2023-yil 22-dekabrda Respublika Maʼnaviyat va maʼrifat kengashining yigʻilishida Shavkat Miromonovich shunday degan edi:
“Bugun jahon miqyosida taraqqiyot surʼatlari misli koʻrilmagan darajada shiddatli tus olmoqda. Ayni vaqtda azaliy qadriyatlar, ijtimoiy-siyosiy qarashlar tizimida chuqur transformatsiya jarayonlari yuz bermoqda. Ilgari oʻz maqsad va manfaatlarini asosan diplomatiya va siyosat bilan himoya qilib kelgan dunyodagi qudratli markazlar endi ochiqchasiga bosim oʻtkazish, qarama-qarshilik va toʻqnashuvlar yoʻliga oʻtganiga hammamiz guvohmiz”.
Xuddi oʻsha yili Surxondaryo viloyatidagi uchrashuvda soʻzlagan nutqida esa siz soʻragan savolning aynan oʻziga javob bergan ekan. Mana, davlatimiz rahbari bu haqda nimalar degan:
“Hozir katta-katta davlatlar: “Oʻzbekiston, sen kim tarafda. Boʻldi endi, neytral boʻlib yurishing boʻldi, yo u tomonga oʻtgin, yo bu tomonga oʻtgin”, deya qattiq-qattiq aytib, vakillari ham kelib, shunga daʼvat qilyapti. “Oʻrta Osiyoda Oʻzbekiston bizga kerak, 36 million boʻldi, 3-4 yilda 40 million boʻladi, katta davlat boʻladi, kim tarafsan?” deyapti. Qarang, shunday ogʻir savolga qanday javob berish kerak? Javob bitta: bir tomonman, millatim, xalqim, buyuk Oʻzbekistonimning manfaati uchun oʻlishga ham tayyorman, deb javob beraman”.
Siz bergan savolga bundan ham aniq va loʻnda javob berish mumkinmi?!
– Rahmat. Toʻgʻrisi, suhbatimizdan katta zavq oldim. Men qiziqqan mamlakat haqida, uning kechagi va bugungi hayoti hamda tarixi haqida koʻp narsalarni bilib oldim. Ayniqsa, menga “Yoʻqotilgan qalb” haqidagi izohingiz juda yoqdi. Darhaqiqat, qalbning yoʻqolishi maʼnaviy qaramlik, qullikning aynan oʻzi ekanini hech oʻylab koʻrmagan ekanman. Eshitganlarimdan shunday xulosa chiqardimki, bugun Oʻzbekiston oʻz identikligini, oʻz “men”ini yoki sizning soʻzingiz bilan aytganda, oʻz “qalb”ini topgan. Oʻylaymanki, sizning fikrlaringizni toʻgʻri tushundim.
– Ha, mutlaqo toʻgʻri! Sizga yana bir bor katta rahmat!
